Mieczysław Dąbrowski – Profesor Edward Kasperski – przypomnienie
„Tekstualia” 2018, nr 1(52), ISSN 1734-6029, s. 177-181
Mieczysław Dąbrowski
Profesor Edward Kasperski – przypomnienie
Profesor doktor habilitowany Edward Kasperski należał bez wątpienia do grupy najwybitniejszych badaczy swojego pokolenia. W dziedzinie wiedzy polonistycznej, antropologii, komparatystyki i teorii literatury odcisnął swój wyrazisty znak. Stanowisko profesora nadzwyczajnego na Uniwersytecie Warszawskim otrzymał w 1990 roku, w latach 1997–2000 pełnił zaś funkcję kierownika Zakładu Teorii literatury i Poetyki UW. W 2002 roku uzyskał tytuł naukowy profesora, a w roku 2004 – stanowisko profesora zwyczajnego.
Zainteresowania naukowe Kasperskiego były niezwykle rozległe, tak w zakresie historii literatury, jak i teorii, a w ostatnich latach pracy – głównie komparatystyki. Dorobek we wszystkich tych dziedzinach jest imponujący i obejmuje: 8 opublikowanych książek autorskich, 21 książek zredagowanych lub współredagowanych, ponad 80 tekstów naukowych zawartych w pracach zbiorowych z lat 2001-2012 (co oznacza też najczęściej udział w sesjach naukowych), około 40 artykułów opublikowanych w czasopismach naukowych tylko w tych latach, ponad 140 artykułów rozsianych po licznych czasopismach w okresie 1965–2000. Trudno w zwartym opisie ująć wszystkie szczegóły tej aktywności, poniższy szkic należy więc traktowaćjako próbę jej ramowego ujęcia.
1. Problematyka historycznoliteracka
Najbliższa Kasperskiemu była epoka romantyzmu, której poświęcił wiele tekstów, przez kilka lat był także formalnie związany z Zakładem Literatury Romantyzmu Instytutu Literatury Polskiej UW. Zaczynał od zainteresowania twórczością Norwida, po czym rozszerzał je o czołowych romantyków emigracyjnych. Efektem tych zainteresowań są książka autorska Dyskursy romantyków. Norwid i inni (2003) oraz (współ)redagowane prace zbiorowe: Dialogi romantyczne. Filozofia – teoria i historia – komparatystyka (2008), Śladami romantyków (2010), Religie i religijność w literaturze i kulturze romantyzmu (2008). Zajmował go nie tylko romantyzm polski, lecz takża – jako nurt, styl i świadomość – romantyzm europejski (Skandynawia, Niemcy, Anglia, Ukraina). Drugim obszarem historycznoliterackim, który stale (poczynając od pracy magisterskiej poświęconej Jerzemu Andrzejewskiemu) obecny był w refleksji Profesora jest literatura współczesna, którą zajął się obszernie w (dwuautorskiej) książce Teoria i literatura w sytuacji ponowoczesności (1996).
2. Problematyka wartości
Najsilniej obecna była w okresie pisania pracy doktorskiej na temat Norwida, a i potem nader często pojawiała się w pracach Kasperskiego. Aspekty, które go zajmowały w aksjologii, to w szczególności rozumienie i typologia wartości. Norwidem zajmował się od tego momentu nieprzerwanie do ostatnich dni. Po ukazaniu się książki Świat wartości Norwida (1981) kolejną publikacją potwierdzającą ciągłość zainteresowań tym autorem był analityczno-interpretacyjny autorski tom Dyskursy romantyków. Norwid i inni (2003). Związane to było z głębokim przekonaniem Kasperskiego, że literatura jako taka, ale również wszelka aktywność okołoliteracka, krytyczna, interpretacyjna itp., nie może być pozbawiona pierwiastka aksjologicznego, nie powinna być zawieszona w próżni. Wielokrotnie, aż po ostatnie lata, przeciwstawiał się koncepcjom, które wychodzą z założenia anythings goes. Wprawdzie można rozmaicie rozumieć ten slogan, jednak osobiście doceniam i podkreślam to mocne zakorzenienie postawy, badań i publikacji Kasperskiego w sferze wartości, wynikające z poczucia odpowiedzialności za słowo pisane i mówione w procesie dydaktycznym, a zatem za słowo, które z jednej strony musi mieć powagę i znaczeniową nośność, a z drugiej – powinno być dopasowane do miejsca, czasu i okoliczności, w których się pojawia i działa.
3. Problematyka kresowa
Problematyka ta zdominowała dekadę lat 90. XX wieku w pracy naukowej Kasperskiego. Wspólnie z Eugeniuszem Czaplejewiczem przygotowali i wydali kilka książek z tego zakresu, poprzedzonych zazwyczaj konferencjami naukowymi. Są to zbiory: Kresy, Syberia i literatura. Doświadczenia dialogu i uniwersalizmu (1995), Literatura i różnorodność. Kresy i pogranicza (1996), Kresy w literaturze. Twórcy dwudziestowieczni (1996). Profesor Kasperski napisał także kilka indywidualnych studiów, poświęconych twórczości wybranych pisarzy kresowych, jak Bruno Schulz, Leopold Buczkowski, a z drugiej strony wziął pod uwagę działalność i twórczość Iwana Franki. Z czasem poszerzył swoje próby ukraińskie o kilka innych postaci, jak choćby Jewhen Małaniuk czy romantyk Taras Szewczenko. Wspomnianą kresowość ujmował przede wszystkim pod kątem żywotnej dla niej i kluczowej problematyki kontaktu języków, literatur i kultur. W wymiarze teoretycznym chodziło o opisanie kategorii heterogeniczności literatury. Wynikła ona z potrzeby osadzenia literatury w szerszym i bardziej zróżnicowanym kulturowo kontekście interpretacyjnym niż jednostronny kontekst literackości. Poszukiwania prowadzone we wspomnianym kierunku zaowocowały powstałą we współpracy międzynarodowej książką Literatura a heterogeniczność kultury. Poetyka i obraz świata (1996). Zagadnień tych dotyczyły też artykuły poświęcone kategorii heterogeniczności w poetyce, filozoficznej poezji Szymborskiej, religijności Mickiewicza, mistyce Słowackiego czy wreszcie w opozycji sacrum i profanum w myśli współczesnej.
Rozwiązanie to miało również na celu wydobycie powiązań literatury artystycznej z innymi typami dyskursów, jak filozoficzne, religijne czy polityczne. Torowało ono drogę rozwijanej nieco później problematyce dyskursów.
Problematyka kresowa była bliska Kasperskiemu ze względów osobistych (urodził się w Stanisławowie), pozostawała więc stałym punktem jego aktywności badawczej i organizacyjnej, była systematycznie rozwijana. W ostatnich latach życia Profesor uruchomił wiele roboczych kontaktów z kilkoma ośrodkami życia naukowego na Ukrainie (Tarnopol, Lwów, Drohobycz, Kijów, Krym), publikował w tamtejszych czasopismach i pracach zbiorowych. To z jednej strony wyraz praktycznej komparatystyki, a z drugiej – otwartości na kontakty ze wschodnią kulturą i nauką, co nie jest częste w naszej, zorientowanej raczej prozachodnio, humanistyce.
4. Problematyka komparatystyczna
Ta problematyka obecna była od zawsze w poczynaniach naukowych Kasperskiego, jednak prace nad nią nabrały niezwykłego tempa i intensywności dopiero w ostatnich kilku latach, po utworzeniu Zakładu Komparatystyki w Instytucie Literatury Polskiej, którego został pierwszym kierownikiem (lata 2007–2013). Dorobek z tych lat – zarówno Zakładu, jak i jego osobisty – jest znaczny, wyróżnia się z jednej strony namysłem teoretycznym nad dyscypliną, systematycznymi wykładami, a z drugiej – działaniami praktycznymi (ustalenie formuły dydaktyki, podręcznik akademicki Komparatystyka dla humanistów pod moją redakcją z wprowadzającym rozdziałem Profesora, doktoraty zorientowane komparatystycznie itp.). Owoce tych lat, to jego autorska książka Kategorie komparatystyki (2010), a także współredagowane prace zbiorowe: Komparatystyka dzisiaj. T. I. Problemy teoretyczne (2010), Komparatystyka dzisiaj. T.II. Interpretacje (2011); Edgar Allan Poe – niedoceniony nowator (2010); Edgar Allan Poe. Klasyk grozy i perwersji – i nie tylko…. (2009). Jednak należy tu wymienić także książki poświęcone autorom obcym, jak Kierkegaard, które zostały poprzedzone takimi artykułami, jak Ironia, poetyka, antropologia (w kręgu Kierkegaarda) lub Kierkegaard jako krytyk literacki. W roku 2003 ukazała się obszerna monografia tego filozofa/pisarza Kierkegaard. Antropologia i dyskurs o człowieku, która umożliwiła jej autorowi nawiązanie kontaktów z międzynarodowymi ośrodkami kierkegaardologicznymi, jak Søren Kierkegaard Forskningscenteret przy Uniwersytecie Kopenhaskim, St. Olaf College w Northfield w stanie Minnesota, USA, czy Søren Kierkegaard Research Centre, Australia. Drugim autorem obcojęzycznym, któremu poświęcił wiele uwagi badawczej, jest Franz Kafka (zob. praca zbiorowa Poetyka egzystencji. Franz Kafka na progu XXI wieku, 2004, z obszernym tekstem wprowadzającym Kasperskiego), kolejnym zaś – Edgar Allan Poe (vide książki wymienione wyżej). Uzupełnieniem tych zainteresowań jest współredagowany, ważny teoretycznie tom pt. Dialog. Komparatystyka. Literatura ( 2002).
5. Problematyka teoretycznoliteracka (podmiot, dialogowość, antropologia literatury).
W obrębie tego obszaru zainteresowania Kasperskiego dotyczyły kategorii podmiotu i podmiotowości oraz dialogu i dialogowości, jego tradycji, warunków i charakterystyki. Jego praca habilitacyjna Idee, formy i tradycje dialogu (1990) spotkała się z nader pozytywną oceną wybitnych autorytetów naukowych (jak profesor doktor habilitowany Henryk Markiewicz z Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz ksiądz profesor doktor habilitowany Józef Tischner z Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie). Kasperskiego zbliżał się do tej problematyki poprzez takie prace, jak Dialog w literaturze (1978, współred.), gdzie znalazły się dwa istotne artykuły: Dialog a nauka o literaturze oraz Problem pytań w twórczości Norwida. Trzeba tu także przypomnieć ważną antologię Bachtin. Język. Dialog. Literatura (1983, współred.). W tym czasie Profesor zainteresował się pisarstwem Martina Bubera, któremu poświęcił studium Dialog w świecie pozorów. O dialogice Bubera, oraz ku francuskiemu egzystencjalizmowi (rozprawa Egzystencja, literatura, dialog). Zajął się również dialogową praktyką romantyków (Norwid, Mickiewicz, Słowacki, Krasiński). Co ważne: w studiach dotyczących dialogowości wychodził poza kategorie formalne (morfologia, stylistyka), dotykając zagadnień filozofii dialogu i problemów pogranicznych, jak ironia, parodia, tożsamość, etyka dialogu itp. (vide autorska praca Dialog i dialogizm. Idee, formy, tradycje, Warszawa 1994).
W roku 2006 ukazała się kolejna książka Kasperskiego pt. Świat człowieczy. Wstęp do antropologii literatury, która włączała sie w żywą podówczas dyskusję na temat antropologizacji literatury (w tym samym roku wyszła także graniczna praca pt. Kulturowa teoria literatury pod red. Michała Pawła Markowskiego i Ryszarda Nycza), warunków jej uprawiania, uzgodnienia kategorii zewnętrznych z wewnętrznymi kategoriami literaturoznawczymi, a przy tym wszystkim wskazywała na humanistyczny wymiar literatury. Książka ta była poprzedzona wieloma publikacjami dotyczącymi podmiotu i podmiotowości, postaci literackiej (Postać literacka. Teoria i historia, 1998, współred.) oraz koncepcjom antropologicznym Martina Bubera, Michaiła Bachtina, Gabriela Marcela, Jeana-Paula Sartre’a, Martina Heideggera, Claude’a Lévi-Straussa czy samego Kierkegaarda.
W latach 90. XX wieku Profesor opublikował kilkadziesiąt artykułów i rozpraw naukowych odnoszących się do problematyki teorii literatury i poetyki. Znalazły się wśród nich studia lub rozprawy dotyczące mimesis, teorii lektury, parodii i parodiowania, intertekstualności, interpretacji, hermeneutyki, narratologii (zob. Poszukiwania teoretycznoliterackie, 1989, współred.), literackiego komunikowania się (Rozważania metodologiczne. Języka – literatura – teatr, 2000, red.), zagadnień literackiej podmiotowości, antropologii strukturalnej, dziejów wybranych idei teoretycznoliterackich, rozmaitych aspektów polskiego romantyzmu, w tym zagadnień historiozofii i mistyki.
Trzeba zauważyć, iż była to problematyka dla ówczesnej humanistyki pierwszorzędna, a z drugiej strony teoria i praktyka dyskursu wywołały potrzebę odpowiedzi tego żywego umysłu. W obu przypadkach widać chęć wpisania się w taką tradycję myślenia o podmiocie, która nie likwiduje jego osobności i uchwytnej całości, podkreśla jego jedyne miejsce w doświadczeniach duchowych swojego czasu, słowem – nie akceptuje jego „śmierci”, mówi raczej o przekształceniach form objawiania się podmiotu w tekście. Ma to związek z problematyką wartości; wartość może być związana tylko z jakimś osobowym projektem istnienia, nie zaś z egzystencjalną „mgławicą”. Dialogowość z kolei przybiera rozmaite formy, stanowiąc jednak stały element tekstu, a nawet warunk jego istnienia.
6. Aktywność akademicka
Jak już wspomniałem na początku, Kasperski przez kilka lat kierował Zakładem Teorii Literatury i Poetyki, a potem przez dwie kadencje zainicjowanym przeze mnie Zakładem Komparatystyki. Wypromował 9 doktorów i ponad 200 magistrów. Otrzymał kilka razy indywidualne nagrody ministra nauki za swoje książki. Kilkakrotnie był stypendystą rządu Danii jako lektor języka polskiego w tym kraju i badacz Kierkegaarda. Wielokrotnie też wyjeżdżał z wykładami albo w celach studialnych do zagranicznych placówek naukowo-dydaktycznych, co umożliwiło mu nawiązanie kontaktów z wieloma ośrodkami uniwersyteckimi w Rosji (Moskwa, Sankt Petersburg, Kaliningrad, Jekaterynoburg), w Czechach (Praha, Brno), na Białorusi (Homel), w Bułgarii (Nowe Tyrnowo), w Niemczech (Drezno, Konstancja, Berlin, Erfurt, Saarbruecken, Bonn), w Danii (Kopenhaga, Aarhus), na Litwie, na Węgrzech czy na Słowenii.
Profesor Kasperski był często powoływany na recenzenta w przewodach naukowych, a jego aktywność w tym obszarze stanowi osobny rozdział. Jego recenzje liczą sobie zwykle od kilku do – nawet! – kilkudziesięciu stron, są niezwykle dociekliwe, można nawet rzec – żarliwe w swoim zaangażowaniu, zawsze krytycznie i polemicznie (co nie znaczy negatywnie!) odnoszące się do recenzowanej pracy. Jako dyrektor Instytutu Literatury Polskiej w latach 2005–2012 byłem przewodniczącym licznych komisji wydziałowych do spraw awansów naukowych i służbowych i miałem okazję podziwiać solidność roboty recenzenckiej Kasperskiego. Nie mogę nie dodać, także jako były dyrektor Instytutu i bezpośredni przełożony Profesora, że po niezwykle ciężkiej operacji podjął wyczerpujące obowiązki dydaktyczne (wykłady kursowe!) zaledwie po dwóch tygodniach zwolnienia szpitalnego.
W osobie Kasperskiego można było podziwiać człowieka nadzwyczajnej pracowitości połączonej z głęboką wiedzą i sprawnością pióra, oddania Uniwersytetowi, nauce i dydaktyce, życzliwego choć i wymagającego opiekuna młodzieży akademickiej, przy tym człowieka naprawdę skromnego, jeśli idzie o promocję siebie i własnego dorobku (co dzisiaj jest przymiotem rzadkim).
Odszedł za wcześnie…
https://tekstualia.pl/files/55c2170e/m.dabrowski_e.kasperski_przypomnienie.pdf