Antropologia literatury

Teorie i aporie dyskursu

Historycznie biorąc, problematyka dyskursu zyskała aktualność stosunkowo niedawno. Nastąpiło to w latach sześćdziesiątych XX w. Aktualność ta wynikała z wielu przyczyn, lecz główną była chyba ta, że strukturalizm, który dominował w naukach humanistycznych od czasu pojawienia się Kursu językoznawstwa ogólnego (Cours de linguistique générale, 1916) Ferdynanda de Saussure’a, pod koniec lat 1950-tych i na początku 1960-tych uległ zużyciu i w zasadzie wyczerpał swoje możliwości oddziaływania.

Dialog kultur a kultura dialogu. Dialogizm i reklama jako formy kultury współczesnej

Na pierwszy rzut oka wydaje się, że współczesność stwarza warunki, które jak nigdy dotąd sprzyjają swobodnemu porozumiewaniu się i kształtowaniu kultury dialogu. Świadczą o tym niezliczone instytucje międzynarodowe – polityczne, ekonomiczne, naukowe, kulturalne – które organizują wymianę poglądów oraz kształtują współpracę zespołów ludzkich na różnych polach. Potwierdzają powyższe wrażenie procesy integracyjne w rozmaitych sferach stosunków międzyludzkich i zbiorowych. Umacniają je nieznane dotąd cywilizacji ułatwienia komunikacyjne, które bez trudu radzą sobie z odwiecznymi barierami w porozumiewaniu się, jakimi były dystanse przestrzenne i czasowe, powodujące powolność przepływu i wymiany replik.

Dialog a nauka o literaturze

Dialog stał się współcześnie hasłem wywoławczym nowej orientacji metodologicznej. Rzutuje ona na odmienny sposób rozumienia utworu literackiego i w ogóle literatury, odsłania na nowo jej miejsce w kulturze i społeczeństwie, inspiruje istotne przewartościowania w obrębie podstawowych dyscyplin literaturoznawczych. Co więcej, idee dialogowe znalazły się stopniowo w centrum zainteresowania również takich rozległych dziedzin poznania, jak antropologia filozoficzna, teoria kultury, psychologia społeczna, badania nad komunikacją czy nauka o ideologiach. Inicjują one rozszerzoną i pogłębioną interpretację świadomości ludzkiej, osobowości, procesów porozumiewania się, światopoglądu, kultury artystycznej i kultury powszechnej, stosunków międzyludzkich itp.

W świecie potrzeb ludzkich (z badań nad aksjologią Cypriana Norwida)

Myśliciele romantyczni — a wśród nich Norwid — dokonywali swoistej nobilitacji potrzeb w rozważaniach nad człowiekiem, społeczeństwem i historią. Spojrzenie na świat pod kątem potrzeb odczuwanych przez jednostkę i zbiorowość stanowiło również bodziec do rewizji czy też przewartościowania wielu innych podejmowanych ówcześnie zagadnień. Kategoria potrzeby nabierała tedy ogólnego sensu światopoglądowego, w którym załamywały się doniosłe dla epoki dylematy, spory, dążenia i postawy.

Literatura i nauka o literaturze w polu myśli Bachtina

Panorama myśli Bachtina jest rozległa. Podkreślano niejednokrotnie, że jego dorobek badawczy odznacza się swoistą encyklopedycznością, że cechuje go wielotorowość poszukiwań i różnorodność podejmowanych zagadnień. Bachtin swobodnie przechodzi od nowatorsko i głęboko ujętych przez siebie kwestii ogólnoestetycznych do teorii kultury, filozofii wartości i antropologii filozoficznej, od krytyki teorii poznania do etyki, od socjologii do lingwistyki, od śmiałego obnażenia mielizn psychoanalizy Freuda do zaprezentowania własnej koncepcji osobowości i do nowego sproblematyzowania zagadnień psychologii społecznej, od teorii światopoglądów do semiotyki i problemów materializmu historycznego, od wnikliwej analizy współczesnej mu sytuacji metodologicznej w naukach o człowieku, społeczeństwie i kulturze do rozważań na temat antycznych początków gatunku powieściowego. Powyższe wyliczenie jest zresztą niepełne: jeszcze nie sposób dzisiaj ogarnąć całego pola zainteresowań i penetracji badawczych Bachtina.

Ironia, poetyka, antropologia (w kręgu Kierkegaarda)

Kierkegaard był badaczem ironii, był myślicielem i pisarzem ironicznym. W istocie rzeczy ucieleśniał typ osobowości ironicznej, typ człowieka, który własne życie oraz kontakty z innymi ludźmi kształtował jako spektakl ironii. Mimo że niejednokrotnie zwalczał romantyków, deklarował się jako ich przeciwnik ideowy, to przecież w tym charakterze — w roli ironisty całkowitego — należał do ich rodziny. Był jednym z nich przez to, że rozmyślnie zacierał granice między ironią w znaczeniu mowy, sposobu porozumiewania się z otoczeniem i czytelnikami, a ironią w znaczeniu postawy egzystencjalnej i rodzaju życia.

Dialog w świecie pozorów (o dialogice Bubera)

Jako twórca dialogiki — współczesnej nauki o dialogu, wynoszonej dziś niekiedy na wyżyny filozofii — Martin Buber już w swoich najwcześniejszych pracach troszczył się o to, ażeby dialog wyraźnie odgraniczyć od tego, co nim nie jest, ażeby dialog prawdziwy oddzielić od jego pozorów. Pragnął uniknąć sytuacji, w których można by pomylić rzeczywistą postawę dialogową z postawą jedynie udawaną, w których uczestnicy dialogu byliby narażeni na rozmaite qui pro quo, nieporozumienia i rozczarowania. Zadanie tego rodzaju, aczkolwiek niezwykle ambitne, było równocześnie wysoce niełatwe. Jak bowiem odróżnić dialog prawdziwy, autentyczny od pozornego?

U źródeł dialogu (trzy tradycje)

Wskazanie punktu zwrotnego w kształtowaniu się współczesnej myśli dialogowej jest rzeczą złożoną i do pewnego stopnia umowną. Wszak przełomy w historii idei rzadko są jednoznaczne, jeszcze rzadziej bywają aktem jednorazowym. Następują one w wyniku długotrwałego — niekiedy wielowiekowego — nawarstwiania się przesłanek takiego przełomu. Wydaje się jednak, że za taki względny punkt zwrotny w dziejach współczesnej myśli dialogowej można by uznać wydaną w 1895 r. w Lipsku książkę niemieckiego uczonego Rudolfa Hirzla Der Dialog. Ein literarhistorischer Versuch. Składa się na to kilka przyczyn.

Sprawa dialogu w Literaturze słowiańskiej Adama Mickiewicza

Gdy wsłuchiwać się weń uważnie, głos Mickiewicza, wykładowcy w Collège de France, był niezwykle bogaty w różnorodne barwy i odcienie. W paryskich wykładach poświęconych literaturze słowiańskiej był głosem historiozofa poszukującego w dziejach przede wszystkim ich sensu, „prawd żywych”, wskazówek do działania. Był głosem działacza patriotycznego, który — za pośrednictwem odwoływania się do przeszłości ojczystej, do minionej świetności — bronił zajętej przez siebie współcześnie pozycji ideowej oraz starał się wypracować program działania na przyszłość.

Destrukcja ethosu dialogowego w Literaturze słowiańskiej Adama Mickiewicza

W paryskich wykładach Mickiewicza pojawiła się jawna i bezpośrednia polemika z ideą dialogu. Dotyczyła ona niektórych elementów éthosu dialogowego ukształtowanego w epoce i funkcjonującego w niej jako wykładnik postaw filozoficznych i światopoglądowych w szerokim tego słowa znaczeniu. Mickiewicz uznał poszczególne elementy éthosu dialogowego za wyzwanie i zagrożenie dla idei mesjanistycznych i mistycznych, które silniej dochodziły do głosu w prelekcjach od czasu pamiętnej wizyty złożonej mu przez Towiańskiego w lipcu 1841 r. Prawdziwy przełom nastąpił w tym względzie pod koniec 1843 r. w kursie czwartym.