Komparatystyka

U podstaw komparatystyki

Mimo że myślenie porównawcze i praktyka porównań sięgają zamierzchłych czasów, komparatystyka jako dziedzina systematycznych badań literackich i kulturowych, w których stosuje się normy i kryteria naukowe, pojawiła się w Europie stosunkowo niedawno, około dwieście lat temu. Początki zaważyły na dalszych jej losach – ważą również na kondycji współczesnej, w XXI wieku – toteż wypadałoby przyjrzeć się im baczniej. Nasuwa się pytanie o warunki i założenia, które ją umożliwiły i powołały dożycia, a w konsekwencji o modele, oddziałujące na późniejsze przekształcenia, a w pewnym stopniu również wiążące i determinujące je.

Ukraina jako symbol wolności w poezji romantycznej

Dyskurs wolności należał do najważniejszych składników poezji romantycznej w skali europejskiej, ale w romantycznej poezji polskiej i ukraińskiej XIX wieku uzyskiwał wręcz wyjątkowe znaczenie. Objaśnienia wymaga jednakże struktura tego dyskursu, jak też miejsce w nim Polski i Ukrainy. Rocznicowa okazja skłania, by własności tego dyskursu przedstawić na tle lub w nawiązaniu do twórczości Juliusza Słowackiego. Na wstępie wypada sformułować jednak kilka uwag natury ogólniejszej.

Jewhen Małaniuk i emigracyjne pogranicza kultur. Paralele ukraińsko-polskie

Twórczość emigracyjna stanowiła wspólne doświadczenie literatury ukraińskiej i polskiej XIX i XX wieku. Emigrację polskich pisarzy powodowały warunki, jakie powstały po upadku samodzielnej państwowości polskiej w 1795 roku. Rozbiorom Polski towarzyszył równoległy podział etnicznych ziem ukraińskich między cesarstwo rosyjskie i monarchię Habsburgów, zaś ucisk carski, jednakowo przeciwny narodowym aspiracjom Ukraińców, jak i Polaków, wywoływał także sporadycznie polityczną emigrację ukraińską. Analogicznie potoczyły się w pewnych okresach dzieje Polski i Ukrainy w XX wieku. Jedną z przyczyn pojawienia się politycznej emigracji ukraińskiej było powstanie Ukrainy Radzieckiej w 1918 roku (po części także wcielenie tzw. Ukrainy Zachodniej do Polski w 1920 roku), zaś powodem pojawienia się kolejnej emigracji polskiej — wybuch drugiej wojny światowej, okupacja niemiecka oraz powstanie w 1944 roku Polski Ludowej.

Zabójczy jad poezji. Iwan Franko i Adam Mickiewicz na rozstajnych szlakach historii

Stosunek Iwana Franki do spraw polskich — mimo prób wyjaśniania go w przeszłości — ciągle rysuje się niejasno. Kształtowały go różnorodne, nierzadko sprzeczne zachowania Franki. Były wśród nich — oprócz gestów przyjaznych — wystąpienia często zaskakujące, nieobliczalne. Należało do nich podjęte mimo przestróg otoczenia opublikowanie artykułu o Adamie Mickiewiczu zatytułowanego wyzywająco Poeta zdrady. Ogłosił go Franko w języku niemieckim pod tytułem Ein Dichter des Verrathes w wiedeńskiej gazecie „Die Zeit” 8 maja 1897 r. Ponad sto lat po tym fakcie wypada raz jeszcze przyjrzeć się temu ze wszech miar niezwykłemu i głośnemu wydarzeniu, które na długi czas zaciążyło na literackich i kulturalnych stosunkach polsko-ukraińskich w Galicji.

Jednostka, historia i etyka. Paralela Krasiński – Kierkegaard

Wiele względów uzasadnia dokonanie paraleli między polskim pisarzem romantycznym Zygmuntem Krasińskim a Sørenem Kierkegaardem, duńskim pisarzem i myślicielem, ojcem, jak zwykło się go określać, dwudziestowiecznego egzystencjalizmu, równie jak wiele niebezpieczeństw czyha na tej drodze. By uniknąć w tej materii uproszczeń i naiwności, warto przytoczyć racje, które przemawiają za paralelą oraz racje, które ewentualnie mogłyby świadczyć przeciwko niej.

Kresy, pogranicza i mity. O metodologii badań nad literaturą kresową

Słowo „Kresy” lub „kresowość” mami złudną oczywistością. Ta złudna oczywistość zdaje się wynikać z przekonania, że nazwa Kresy jest geograficzną nazwą własną o zgoła tym samym lub podobnym charakterze co Mazowsze, Kujawy, Śląsk czy Wielkopolska. Jednakże uważniejsza analiza współczesnych użyć tej nazwy wykazuje, że status „Kresów” jako geograficznej nazwy własnej — mianowicie nazwy terytoriów ciągnących się „na wschód od Bugu” — jest pod wieloma względami nieokreślony i problematyczny.

Związki literackie, intertekstualność i literatura powszechna

W literaturze polskiej problem różnoetnicznych związków literackich ostro i wyraźnie zarysował się w okresie romantyzmu. Pojawił się w dyskusjach i polemikach na temat oryginalności poezji, naśladownictwa „wzorów starożytnych”, stosunku do „wpływów obcych” w twórczości narodowej. Romantycy często i chętnie opowiadali się za literaturą rodzimą, rdzennie narodową i z ducha słowiańską, wolną od naleciałości obcych.

Teoria intertekstualności a dylematy badawcze komparatystyki w dobie poststrukturalistycznej i postfenomenologicznej

Komparatystyka wymaga refleksji nad fundamentami, na jakich ma się opierać. Poszukiwano w przeszłości budulca na fundamenty w poszczególnych stanowiskach filozoficznych, metodologicznych i teoretycznoliterackich, ale wysiłki, by oprzeć komparatystykę na jednym z nich, na ogół zawodziły. Tak więc zawiódł projekt strukturalizmu, ponieważ kierunek ten skłaniał się raczej ku badaniom immanentnym i preferował całości jednorodne, co z natury rzeczy ograniczało zainteresowania i potencjał badawczy komparatystyki, a ponadto kłócił się z jej episteme, z samą ideą porównywania, konfrontacji odmienności.

Kryteria literatury narodowej. Funkcje komparatystyki w stosunku do literatury narodowej

Jednym z następstw komparatystyki jest to, że pewne pojęcia, które są mocno osadzone w świadomości badaczy, pozbawia ona właśnie tego osadzenia, a zarazem oczywistości. Sądzę, że tak właśnie dzieje się w przypadku kategorii narodu, o czym już na początku dyskusji wspomniał pan profesor Salwa.

Heterogeniczność jako kategoria komparatystyki kulturowej i literackiej. Badania porównawcze w przestrzeniach diachronii, synchronii i asynchronii

Heterogeniczność, jak sądzę, należy do węzłowych kategorii komparatystyki. Wydaje się ona zdobyczą najnowszych faz w dziejach dyscypliny, a jej treść i konsekwencje nie zostały jeszcze dotąd w pełni rozpoznane. Można by sformułować pogląd, że kategoria heterogeniczności jest logicznym następstwem pojawienia się komparatystyki wśród dyscyplin humanistycznych i jej zastosowań w badaniach literackich oraz w badaniach nad kulturą. Heterogeniczność jest dzieckiem komparatystyki. By uzasadnić ten pogląd, potrzebne są uwagi wprowadzające.