Antropologia literatury
Egzystencja, literatura, dialog
Jak się wydaje, myśl egzystencjalna przeżyła już apogeum swego rozkwitu i popularności, które przypadło w okresie wyznaczonym umownie datą pojawienia się w 1927 roku dzieła Martina Heideggera Bycie i czas (Sein und Zeit) oraz śmiercią Jean-Paul Sartre’a w 1980 roku. Jeśli zatem jakaś szczypta prawdy zawiera się w znanym powiedzeniu, że „sowa Minerwy wylatuje o zmierzchu”, dla myśli egzystencjalnej wybiła godzina rozliczeń i podsumowań.
Kontra-Bachtin czyli o dialogu u formalistów
Frapuje pytanie, jaki jest stan współczesnej refleksji nad dialogiem i poszukiwań dialogowych w krytyce literackiej, w nauce o literaturze, w jej poszczególnych dyscyplinach i kierunkach badawczych. Można to pytanie rozumieć, po pierwsze, zarówno w tym sensie, jak dalece jest zaawansowana ta refleksja, jakie osiągnęła wyniki w swoim dotychczasowym rozwoju, jak też, po drugie, w tym sensie, jakie wykazuje niedostatki i potrzeby. Wydaje się, że oba te pytania są równie istotne, że odpowiedź na jedno z nich zakłada ustosunkowanie się do drugiego.
Genealogia dialogu. Niektóre konteksty myśli Bachtina
Nasuwa się pytanie, z jakich źródeł rodziła się dialogowa myśl Bachtina i jego otoczenia, jakie były jej początki. Wszak nie była ona — nie mogła być — zjawiskiem historycznie izolowanym, ukształtowanym w całkowitym oderwaniu od kontekstu rosyjskiego czy europejskiego, od pojawiających się w nich idei umożliwiających wypracowanie dialogowej antropologii i humanistyki, dialogowej estetyki i nauki o literaturze.
Ironiczna antropologia. Rozdwojenie i podwojenie człowieka u Kierkegaarda
Autor zajmuje się problemami podwojenia (fordoblelse) oraz dwoistości (dobbelthed) człowieka u Sørena Kierkegaarda. Oba te problemy stanowią kluczowe aspekty „ironicznej antropologii” kształtowanej przez duńskiego pisarza i myśliciela. Punktem wyjścia przedstawionej tutaj koncepcji antropologicznej było podwojenie i rozszczepienie znaczeń w akcie ironii przeniesione następnie w sferę jaźni oraz egzystowania jednostki (den enkelte), która u Kierkegaarda sama w sobie jest połączeniem różnorakich przeciwieństw: indywidualności i powszechności, subiektywności i zewnętrzności, doczesności i wieczności itd.; której „przytomne istnienie” miało wyrażać się w ich ujawnieniu i utrzymywaniu w stanie konfrontacji. W ten sposób postulowaną treścią ludzkiego istnienia stawała się ironia egzystencjalna, będąca sui generis odwzorowaniem i „powtórzeniem” (gentagelse) ironii retorycznej.
Sprawa podmiotu. Szkic z antropologii literatury
Na temat podmiotu w literaturze i w nauce o literaturze wypisano morze atramentu, jednakże w niniejszym wypadku punktem wyjścia dla omawianej problematyki stała się krótka, zaledwie kilkustronicowa recenzja z rozprawy poświeconej dialogowi. Broniąc w swej recenzji koncepcji dialogu pojętego jako „pewna forma organizacji tekstu”, Henryk Markiewicz wskazywał, iż w ocenianej przez niego rozprawie termin „dialog” miał zakres nazbyt szeroki.
Epitafium dla podmiotu. Przyczynek do antropologii literatury
Dyskusja na temat podmiotu wymaga elementarnych wyjaśnień dotyczących tego, kim bądź czym jest ów „podmiot” oraz jakie posiada on własności. Jeśli jednak jest prawdą, iż można definiować jedynie obiekty wyjęte z historii, to kategoria podmiotu w sposób oczywisty wymyka się definicji. Odwołuje się ona bowiem do historii poglądów i wyobrażeń na temat podmiotu, wplata się w ich dzieje. Celem tych rozważań nie jest wszelako systematyczne omówienie tych dziejów, śledzenie historycznych losów tej kategorii.
Najnowsza bachtinologia
Nieczęsto się zdarza, by nazwisko myśliciela lub uczonego dawało nazwę kierunkowi badawczemu. Tak jednak rzeczy mają się z Bachtinem. Współcześnie bachtinologia stała się już odrębną dyscypliną badawczą, bardziej zresztą popularną w krajach zachodnich niż słowiańskich, gdzie rodzimi bachtinologowie poznają arkana nowej nauki zazwyczaj za pośrednictwem autorytetów z Paryża czy zza Atlantyku. Najnowsza polska bachtinologia nie stanowi w tym względzie wyjątku.
Anthropologie structurale
Wydana w 1958 roku Anthropologie structurale nie była w intencji autora książką filozoficzną. Nie była też jako praca z dziedziny antropologii społecznej i kulturowej dziełem jednolitym, pisanym z myślą o systematyzacji dotychczasowych badań i poglądów. W sensie kompozycyjnym stanowiła zbiór rozpraw i artykułów, z których najstarsze, Analiza strukturalna w językoznawstwie i antropologii oraz Rozdwojenie przedstawienia w sztukach Azji i Ameryki, ukazały się drukiem jeszcze w 1945 r., teksty zaś ostatnie pochodziły z 1956 i 1957 r.
Kierkegaard, Buber i Bachtin: trzy teorie dialogu i pytanie o jego perspektywy
Idea dialogu zawiera się w przekonaniu, iż sensownego obrazu świata, człowieka, kultury i języka nie można skonstruować wychodząc bądź to od podmiotu, bądź to od przedmiotowej rzeczywistości, bądź to od relacji podmiotu i przedmiotu. Za istotę dialogizmu, pojętego tu jako kierunek teoretyczny, wypada uznać stwierdzenie L. Feuerbach, iż „świadomość świata dla ja zapośrednicza się poprzez świadomość ty” i że zatem relacja ja – ty oraz jej derywaty stanowi podstawę wszelkich innych relacji: stosunku świadomości do samej siebie, do ludzkiego i przedmiotowego otoczenia, do kultury, do języka i porozumiewania się.