Cyprian Norwid
„Filozofia celu” Norwida
Problem poezji filozoficznej Norwida można rozważać z dwóch stron. Ze względu na „sposób istnienia” filozofii w tekstach poetyckich oraz ze względu na treść idei filozoficznych zawartych w jego utworach. W pierwszym wypadku idzie o to, jak ma się struktura dzieła poetyckiego — styl, kompozycja, podmiot mówiący — do struktury filozofii, do obecnej w niej kategoryzacji świata; jak układają się stosunki między językiem poetyckim a językiem filozoficznym poety. Można więc przyjąć, że idzie tu o współzależności między „wyrazem” (na przykład wierszami Harmonia, Królestwo, Idee i Prawda, czy wręcz całym zbiorem wierszy z Vade-mecum), a „wyrażanym”, naturalnie przy założeniu, że „wyrażanym” jest tu filozofia poety (ogólna koncepcja ładu wyznawana przez Norwida, powołanie człowieka, stosunki między ideami a prawdą). W drugim wypadku natomiast interesowałaby nas wyłącznie postawa filozoficzna poety, sam krąg idei wyrażanych w jego utworach.
Problem pytań w twórczości Norwida
Każdego czytelnika Niewoli, Rzeczy o wolności słowa i Milczenia — by wymienić utwory napisane odpowiednio w latach 1849, 1863, 1882, w rozmaitych okresach twórczości Norwida — uderza ich nasycenie pytaniami, bogactwo form pytajnych, różnorodność ich zastosowań. Dotyczy to zresztą nie tylko wymienionych utworów: dotyczy bez mała całej twórczości pisarza. Znaki zapytania wydają się mu podobne — zgodnie ze słowami wypowiedzianymi już we wczesnym wierszu Pióro z 1842 roku — do „skrzywionej wędki, łowiącej myśl, co opodal ledwo skrzelą błyska”.
Filozofia środka
W twórczości Norwida mamy stale do czynienia z poetycką czy prozaiczną ewokacją narzędzi pracy i walki, przyborów służących twórczości, sprzętów czci, środków zaspokajających codzienne potrzeby życiowe, instrumentów komunikacji, miar i wag, okryć i pomieszczeń, przedmiotów zbytku, wyróżnień itd. Obok tych wymienionych występuje równie bogata i zróżnicowana paleta środków odzwierciedlających życie duchowe człowieka, stosunki między ludźmi, obyczaje, formy życia zbiorowego.
W kręgu myśli pragmatycznej Norwida
Norwid wiele uwagi poświęcał okolicznościom i realnym warunkom, w jakich przebiega działanie. Obecność refleksji na ten temat w jego pismach jest w pełni umotywowana. Wynikają one z wyznawanej historiozofii, mają swoje punkty zaczepienia w ideach głoszonych na terenie filozofii praktyki, nawiązują do myśli dotyczących praktyczności, czynu, rozmaitych form postępowania.
Siła i moralność. W kręgu utopii słowa—siły Norwida
Motywy siły, mocy i potęgi występują w przekroju całej poetyckiej i pisarskiej twórczości Norwida. Są obecne w poematach (odgrywają doniosłą konstrukcyjną oraz ideotwórczą rolę w Pompei i Rzeczy o wolności słowa), wierszach (Vendóme), legendach (Cywilizacja), traktatach, szkicach, memoriałach, notach, listach itd. Jednakże nie pojawiają się one w sposób przypadkowy lub oderwany.
Cypriana Norwida program odbudowy wysokich ideałów
W niespokojnej twórczości Norwida utrzymuje się stałe napięcie między „linią ziemską, horyzontalną” oraz „linią nadziemską, prostopadłą — z nieba padła” (PW, III, s. 464). Obie te linie — horyzontalna i wertykalna, pozioma i pionowa, przecinająca płasko ziemię i wspinająca się ku niebu — tworzą dwa podstawowe wymiary zawartego w jego utworach obrazu świata.
Cypriana Norwida program odbudowy wysokich ideałów
W niespokojnej twórczości Norwida utrzymuje się stałe napięcie między „linią ziemską, horyzontalną” oraz „linią nadziemską, prostopadłą — z nieba padła” (PW, III, s. 464). Obie te linie — horyzontalna i wertykalna, pozioma i pionowa, przecinająca płasko ziemię i wspinająca się ku niebu — tworzą dwa podstawowe wymiary zawartego w jego utworach obrazu świata. W ich przecięciu się i „skrzyżowaniu” rozgrywa się główny bieg historii ludzkości i egzystencji człowieka.
Norwida królestwo literatury (Panorama zagadnień)
W miarę postępu badań nad twórczością autora Milczenia staje się widoczne, że jego poglądy filozoficzne są pod wieloma względami oryginalne i samodzielne. To samo można powiedzieć, nawet z jeszcze większą pewnością, o jego poglądach i rozwiązaniach estetycznych. Jednakże to, czy można mówić sensownie — bez brutalnego naginania faktów do założonej z góry tezy — o istnieniu myśli teoretycznoliterackiej Norwida, a przynajmniej o istnieniu jakichś jej elementów czy tylko zalążków — nadal pozostaje sprawą nie rozstrzygniętą.
Siła i moralność w kręgu utopii słowa—siły Norwida
Motywy siły, mocy i potęgi występują w przekroju całej poetyckiej i pisarskiej twórczości Norwida. Są obecne w poematach (odgrywają doniosłą konstrukcyjną oraz ideotwórczą rolę w Pompei i Rzeczy o wolności słowa), wierszach (Vendóme), legendach (Cywilizacja), traktatach, szkicach, memoriałach, notach, listach itd. Jednakże nie pojawiają się one w sposób przypadkowy lub oderwany. Nie tłumaczy ich również w pełni — podatna w rzeczywistości na tego rodzaju motywy — romantyczna konwencja poetycka.
W kręgu myśli pragmatycznej Norwida
Norwid wiele uwagi poświęcał okolicznościom i realnym warunkom, w jakich przebiega działanie. Obecność refleksji na ten temat w jego pismach jest w pełni umotywowana. Wynikają one z wyznawanej historiozofii, mają swoje punkty zaczepienia w ideach głoszonych na terenie filozofii praktyki, nawiązują do myśli dotyczących praktyczności, czynu, rozmaitych form postępowania. Przesłanką historiozoficzną zalecanej przez niego „pokory realności, która warunkiem życia czynnego” (wyrażenie z listu do Jana Koźmiana, PW, VIII, s. 186), jest powtarzane wielokrotnie przekonanie, że „Przedwieczny działa w historii przez człowieczość” i że zatem konieczne staje się „zniżanie siebie w dzieje” (PW, VII, s. 28—29).