Komparatystyka

Relacje między komparatystyką a historyzmem

Interesującym tematem są relacje między komparatystyką a historyzmem. Niektórzy twierdzą, że komparatystyka jest z istoty swej prezentystyczna – a więc ahistoryczna – ponieważ akt porównywania spełnia się, niezależnie od tego, jak odległej epoki dotyczy, w teraźniejszości komparatysty, zaś teraźniejszość ta rzutuje na przedmiot, sposób i wynik porównania, odciska na nich własne piętno. Sądzę jednak, że nie można zbudować rzeczywistej opozycji między komparatystyką a historyzmem, choć przeciwny sposób myślenia zasługuje na wnikliwą uwagę i poważną dyskusję.

O teorii komparatystyki

Termin „komparatystyka” odsyła do łacińskich słów comparare, comparatio, comparativus. Oznaczają one czynność porównywania, rezultat i stosunek porównawczy. Jednakże komparatystyka literacka — jako dziedzina wiedzy o literaturze — nie ogranicza się do refleksji o porównywaniu i porównaniach dokonywanych w celach badawczych. Jej głównym celem jest poznawcze ogarnięcie rodzimej, cudzej i powszechnej rzeczywistości literackiej jako dynamicznej, wewnętrznie zróżnicowanej i zmiennej w swej zawartości i granicach „możliwej wspólnoty”, powiązanej wieloma relacjami z innymi dziedzinami piśmiennictwa i kultury. Ta wyłaniająca się z różnic możliwa wspólnota — także w obszarze kultury, której literatura jest fragmentem — stanowi pole i problem badawczy komparatystyki.

Ja – wszechświat. Romantyczna Kosmologia w perspektywie porównawczej (Juliusz Słowacki Genezis z Ducha – Edgar Allan Poe Eureka)

Wzajemnych relacji Juliusza Słowackiego i amerykańskiego pisarza Edgara Allana Poego w żaden sposób nie da się opisać frazą „rozłączeni – lecz jeden o drugim pamięta. Roczne daty ich urodzin i śmierci są, co prawda, takie same (1809-1849), ale tworzyli oni na odległych od siebie kontynentach, jeden w Europie, drugi w Ameryce Północnej. Poruszali się w różnych środowiskach, nigdy nie spotkali się, nie ma też wzmianek o tym, by jeden czytał utwory drugiego.

Kraszewski i Norwid

Pozycja narracji historycznej i wiedzy o historii były w polskim porozbiorowym społeczeństwie dziewiętnastowiecznym wyjątkowe. Dyskursy historyczne – w pierwszym rzędzie dyskursy tożsamości (kim jesteśmy, czym różnimy się od innych, zwłaszcza od zaborców i sąsiadów), dyskursy dziedzictwa (czym była nasza przeszłość i jakie mamy wobec niej zobowiązania) oraz dyskursy przeznaczenia (o jaką przyszłość mamy się ubiegać, ku jakiej zmierzamy) – przenikały w zasadzie wszystkie dziedziny ówczesnego życia umysłowego, z literaturą piękną na czele.