Pola badawcze

W kręgu myśli pragmatycznej Norwida

Norwid wiele uwagi poświęcał okolicznościom i realnym warunkom, w jakich przebiega działanie. Obecność refleksji na ten temat w jego pismach jest w pełni umotywowana. Wynikają one z wyznawanej historiozofii, mają swoje punkty zaczepienia w ideach głoszonych na terenie filozofii praktyki, nawiązują do myśli dotyczących praktyczności, czynu, rozmaitych form postępowania. Przesłanką historiozoficzną zalecanej przez niego „pokory realności, która warunkiem życia czynnego” (wyrażenie z listu do Jana Koźmiana, PW, VIII, s. 186), jest powtarzane wielokrotnie przekonanie, że „Przedwieczny działa w historii przez człowieczość” i że zatem konieczne staje się „zniżanie siebie w dzieje” (PW, VII, s. 28—29).

Filozofia środka

W twórczości Norwida mamy stale do czynienia z poetycką czy prozaiczną ewokacją narzędzi pracy i walki, przyborów służących twórczości, sprzętów czci, środków zaspokajających codzienne potrzeby życiowe, instrumentów komunikacji, miar i wag, okryć i pomieszczeń, przedmiotów zbytku, wyróżnień itd. Obok tych wymienionych występuje równie bogata i zróżnicowana paleta środków odzwierciedlających życie duchowe człowieka, stosunki między ludźmi, obyczaje, formy życia zbiorowego. Rozważana z tego punktu widzenia, twórczość ta stanowi rzeczywiście pisarski „album orbis w szkicu”.

Problem pytań w twórczości Norwida

Każdego czytelnika Niewoli, Rzeczy o wolności słowa i Milczenia — by wymienić utwory napisane odpowiednio w latach 1849, 1863, 1882, w rozmaitych okresach twórczości Norwida — uderza ich nasycenie pytaniami, bogactwo form pytajnych, różnorodność ich zastosowań. Dotyczy to zresztą nie tylko wymienionych utworów: dotyczy bez mała całej twórczości pisarza. Znaki zapytania wydają się mu podobne — zgodnie ze słowami wypowiedzianymi już we wczesnym wierszu Pióro z 1842 roku — do „skrzywionej wędki, łowiącej myśl, co opodal ledwo skrzelą błyska”.

W zwierciadle wartości

Zagadnienie wartościowania w ogóle, a w literaturze szczególnie przypomina nieco potwora z Loch Ness. Istnieje, czy też nie istnieje? Objawia się naprawdę, czy też jest płodem wiecznie niezaspokojonej i odradzającej się potrzeby sensacji, która ustawicznie domaga się świeżego pokarmu, a gdy zabraknie nowinek, nie gardzi tematami znanymi, ba, klasycznymi.

U podstaw komparatystyki

Mimo że myślenie porównawcze i praktyka porównań sięgają zamierzchłych czasów, komparatystyka jako dziedzina systematycznych badań literackich i kulturowych, w których stosuje się normy i kryteria naukowe, pojawiła się w Europie stosunkowo niedawno, około dwieście lat temu. Początki zaważyły na dalszych jej losach – ważą również na kondycji współczesnej, w XXI wieku – toteż wypadałoby przyjrzeć się im baczniej. Nasuwa się pytanie o warunki i założenia, które ją umożliwiły i powołały dożycia, a w konsekwencji o modele, oddziałujące na późniejsze przekształcenia, a w pewnym stopniu również wiążące i determinujące je.

Ukraina jako symbol wolności w poezji romantycznej

Dyskurs wolności należał do najważniejszych składników poezji romantycznej w skali europejskiej, ale w romantycznej poezji polskiej i ukraińskiej XIX wieku uzyskiwał wręcz wyjątkowe znaczenie. Objaśnienia wymaga jednakże struktura tego dyskursu, jak też miejsce w nim Polski i Ukrainy. Rocznicowa okazja skłania, by własności tego dyskursu przedstawić na tle lub w nawiązaniu do twórczości Juliusza Słowackiego. Na wstępie wypada sformułować jednak kilka uwag natury ogólniejszej.

Jewhen Małaniuk i emigracyjne pogranicza kultur. Paralele ukraińsko-polskie

Twórczość emigracyjna stanowiła wspólne doświadczenie literatury ukraińskiej i polskiej XIX i XX wieku. Emigrację polskich pisarzy powodowały warunki, jakie powstały po upadku samodzielnej państwowości polskiej w 1795 roku. Rozbiorom Polski towarzyszył równoległy podział etnicznych ziem ukraińskich między cesarstwo rosyjskie i monarchię Habsburgów, zaś ucisk carski, jednakowo przeciwny narodowym aspiracjom Ukraińców, jak i Polaków, wywoływał także sporadycznie polityczną emigrację ukraińską. Analogicznie potoczyły się w pewnych okresach dzieje Polski i Ukrainy w XX wieku. Jedną z przyczyn pojawienia się politycznej emigracji ukraińskiej było powstanie Ukrainy Radzieckiej w 1918 roku (po części także wcielenie tzw. Ukrainy Zachodniej do Polski w 1920 roku), zaś powodem pojawienia się kolejnej emigracji polskiej — wybuch drugiej wojny światowej, okupacja niemiecka oraz powstanie w 1944 roku Polski Ludowej.

Zabójczy jad poezji. Iwan Franko i Adam Mickiewicz na rozstajnych szlakach historii

Stosunek Iwana Franki do spraw polskich — mimo prób wyjaśniania go w przeszłości — ciągle rysuje się niejasno. Kształtowały go różnorodne, nierzadko sprzeczne zachowania Franki. Były wśród nich — oprócz gestów przyjaznych — wystąpienia często zaskakujące, nieobliczalne. Należało do nich podjęte mimo przestróg otoczenia opublikowanie artykułu o Adamie Mickiewiczu zatytułowanego wyzywająco Poeta zdrady. Ogłosił go Franko w języku niemieckim pod tytułem Ein Dichter des Verrathes w wiedeńskiej gazecie „Die Zeit” 8 maja 1897 r. Ponad sto lat po tym fakcie wypada raz jeszcze przyjrzeć się temu ze wszech miar niezwykłemu i głośnemu wydarzeniu, które na długi czas zaciążyło na literackich i kulturalnych stosunkach polsko-ukraińskich w Galicji.

Jednostka, historia i etyka. Paralela Krasiński – Kierkegaard

Wiele względów uzasadnia dokonanie paraleli między polskim pisarzem romantycznym Zygmuntem Krasińskim a Sørenem Kierkegaardem, duńskim pisarzem i myślicielem, ojcem, jak zwykło się go określać, dwudziestowiecznego egzystencjalizmu, równie jak wiele niebezpieczeństw czyha na tej drodze. By uniknąć w tej materii uproszczeń i naiwności, warto przytoczyć racje, które przemawiają za paralelą oraz racje, które ewentualnie mogłyby świadczyć przeciwko niej.

Dialog a nauka o literaturze

Dialog stał się współcześnie hasłem wywoławczym nowej orientacji metodologicznej. Rzutuje ona na odmienny sposób rozumienia utworu literackiego i w ogóle literatury, odsłania na nowo jej miejsce w kulturze i społeczeństwie, inspiruje istotne przewartościowania w obrębie podstawowych dyscyplin literaturoznawczych. Co więcej, idee dialogowe znalazły się stopniowo w centrum zainteresowania również takich rozległych dziedzin poznania, jak antropologia filozoficzna, teoria kultury, psychologia społeczna, badania nad komunikacją czy nauka o ideologiach. Inicjują one rozszerzoną i pogłębioną interpretację świadomości ludzkiej, osobowości, procesów porozumiewania się, światopoglądu, kultury artystycznej i kultury powszechnej, stosunków międzyludzkich itp.